Dzieje Bydgoszczy

Zanim powstało miasto Bydgoszcz był tylko gródek który wyrósł nad Brdą, drugi po Wyszogrodzie i znacznie od niego mniejszy. Rocznik wielkopolski wspomina, że książę kujawski odzyskał gród Bydgoszcz w1242 roku¹. Odzyskał, więc musiała do Księstwa Kujawskiego należeć już wcześniej.  Jak napisał Długosz od 1268 roku² Bydgoszcz była kasztelanią książąt piastowskich. Wzmianka o istnieniu przy grodzie bydgoskim mostu w połowie XIII wieku³ i komory celnej świadczy o istnieniu w tamtym czasie szlaku handlowego, który omijał Wyszogród.  Kasztelania w Bydgoszczy rozwijała się, więc równolegle z Wyszogrodem.

Władysław Łokietek  dopiero rozpoczął łączenie i konsolidację poszczególnych dzielnic w jedno państwo i koronowany został na króla Polski w styczniu 1320 roku⁴. Tymczasem w 1314 roku doszło do wydzielenia z Kujaw odrębnego księstwa bydgosko – wyszogrodzkiego. W 1320 roku, więc już po koronacji Łokietka władca tego księstwa świadcząc przed sądem papieskim przeciw krzyżakom użył tytułu „Książę Kujaw i pan Wyszogrodu”⁵. Wynika z tego, że kasztelania bydgoska na pewno miała mniejsze znaczenie od Wyszogrodu i zapewne pod niego podlegała.

Teoretycznie więc od lipca 1330 roku⁶, czyli od zniszczenia Wyszogrodu to właśnie kasztelanii bydgoskiej powinien zacząć podlegać cała Dolina Brdy z cysterską osadą Nowe Byszewo oraz inne ziemie podległe wcześniej Wyszogrodowi. Pełnienie przez Bydgoszcz roli granicznej twierdzy i panowanie nad okolicznymi ziemiami było początkowo iluzoryczne. Niewielki, drewniany kasztel nie był w stanie sprostać roli jaką pełnił Wyszogród.

Krzyżacy w1330 roku zajęli na krótko kasztel bydgoski wraz z podgrodziem, ale w tym samym roku oddali go Władysławowi Łokietkowi. Jednak już w 1331 roku ponownie go zajęli i okupowali aż do 1343 roku⁷ kiedy to na mocy pokoju kaliskiego⁸ oddali go Kazimierzowi Wielkiemu. Król Kazimierz postanowił wzmocnić rolę Bydgoszczy na pograniczu krzyżackim. Zamiast drewnianego grodu kazał zbudować nowy znacznie większy od niego murowany zamek.

 

 

Podczas jego budowy podpisał w Brześciu Kujawskim w 1346 roku⁹ przywilej lokacyjny miasta Kunigesburg. Dokument przygotowany zapewne na polecenie dość młodego jeszcze króla. Możliwe jednak, że akt powstał z inicjatywy burgrabiego bydgoskiego lub starosty kujawskiego¹⁰i tylko królowi przedłożony Nowo lokowane na prawie magdeburskim polskie miasto miało być zapleczem gospodarczym i finansowym dla budowanego zamku.

Lokacja miasta i budowa zamku, który zapanował nad dolnym odcinkiem Brdy było odpowiedzią Polaków na krzyżackie poczynania w górze rzeki. Utworzyli oni tam komturstwa – człuchowskie w 1321 roku i tucholskie w 1330 roku¹¹, administrowali ziemiami nad górną Brdą i prowadzili na nich akcję osadniczą. W 1368 roku¹², pod koniec swego panowania król Kazimierz wpisując się w tą swoistą walkę o wpływy na ziemie nad rzeką nadał prawa miejskie cysterskiej osadzie Nowe Byszewo (późniejsze Koronowo) leżącej w  Dolinie Brdy.

 

1.      Ks. Kan. Kozierowski Stanisław, Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, Odbitka z III numeru Przeglądu Bydgoskiego, Bydgoszcz 1933, s 11

2.      Alfred Kucner, Bydgoszcz w czasie wojen polsko – krzyżackich, , Przegląd  Bydgoski, R. 4, z. 3-4, Bydgoszcz, 1936 s 3.

3.      Beata Giemza, Zbigniew Zyglewski, Z dziejów bydgoskiego rynku doby przedrozbiorowej, Kronika Bydgoska, tom 31 Bydgoszcz 2009 s 17.

4.      Kronika Polski pod redakcją Andrzeja Nowaka, Kraków 2000 s 104.

5.      Franciszek Mincer, Zapomniany konkurent Bydgoszczy, Kalendarz Bydgoski Bydgoszcz 1981, s 159.

6.      Ks. Kan. Kozierowski Stanisław, Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, Odbitka z III numeru Przeglądu Bydgoskiego, Bydgoszcz 1933, s 11

7.      Alfred Kucner, Bydgoszcz w czasie wojen polsko – krzyżackich, , Przegląd  Bydgoski, R. 4, z. 3-4, Bydgoszcz, 1936 s 7.

8.      Kronika Polski pod redakcją Andrzeja Nowaka, Kraków 2000 s 107.

9.      Józef Wolf, U progu dziejów miasta Bydgoszczy, Przegląd  Bydgoski, R. 6, z. 2, Bydgoszcz, 1938 s 6.

10.  Tamże s 7

11.  Dzieje ziemi powiatu chojnickiego, tom 1 redakcja Jacek Konopek, Chojnice 2013, s 79, 80, 81, 74.

12.  A. Fr. Myk: Z przeszłości Koronowa i klasztoru Cystersów, Przegląd  Bydgoski, R. 6, z. 2, Bydgoszcz, 1938 s 33.

 

Wyspa Młyńska - różnica poziomów wody

 

Pierwszym wiarygodnym i w miarę wyraźnym planem jest plan Lindnera z 1800 roku i chociaż można mu zaufać pod względem kartograficznym nie widać na nim przecież różnicy poziomów wody. Nawet na dzisiejsze plany Bydgoszczy tej różnicy nie pokazują, a przecież ona jest i to niemała.

 

Wystarczy jedno spojrzenie, z któregoś z Mostów Solidarności, żeby stwierdzić, że po jednej  stronie grobli płynie z  dużą prędkością rzeka Brda zwana na tym odcinku Młynówką. Grobla oddziela ją od znajdującego się o 3 (trzy) metry poniżej nurtu rzeki poziomu stojącej w miejscu wody kanału dojazdowego do śluzy.  

 

Pierwszą rzeczą, którą Prusacy musieli zrobić budując Kanał Bydgoski, to zapewnienie odpowiedniego spiętrzenia na wszystkich odnogach Brdy, której nurt podzielony był przez trzy wyspy. Cele tego spiętrzenia było uzyskanie pożądanego poziomu wody powyżej zaplanowanego usytuowania śluzy. Chodziło im niewątpliwie o to, żeby zapewnić na rzece w miejscu połączenia z kanałem wystarczającą głębokość dla załadowanych łodzi towarowych, które miały kanałem pływać. Dwie odnogi były już spiętrzone, jedna jazem Farnym, a druga jazem pozostałym po mennicy, który zaborcy przygotowywali do napędzania młyna uruchomionego już w1774 roku¹.

Pozostawała trzecia odnoga rzeki pomiędzy środkową częścią wyspy, a częścią najbardziej wysuniętą na północ. Pani Bogna Derkowska – Kostkowska napisała, że część północna została przyłączona do reszty wyspy w 1772 roku² w związku z budową Kanału Bydgoskiego. Patrząc na plan Lindnera daje się zauważyć, że to przyłączenie polegało na wstawieniu w tą odnogę rzeki jazu, który ograniczył przepływ wody. Po wstawieniu tego ostatniego jazu i zbudowaniu śluzy poziom wody w Młynówce znacznie się podniósł podtapiając budynki, które już stały na jej prawym brzegu.

 

 

1.      Anna Nadolska, Spichrze w mieście nad Brdą, Kalendarz Bydgoski, Bydgoszcz 2015, s 104

2.      Bogna  Derkowska – Kostkowska, Wenecja Bydgoska – szkic do portretu, Kalendarz Bydgoski, Bydgoszcz 1998, s 110.

Most na 47 lat

 

Rozwój kolei, wzrost liczby ludności i stopniowa zabudowa wzdłuż dzisiejszej ulicy Dworcowej, strefy przydworcowej i  Bocianowa spowodowała potrzebę budowy nowego mostu przez Brdę dla  pieszych i pojazdów. W 1865 roku oddano do użytku kolejną przeprawę przez Brdę. 

 

 

Jak widać na starych fotografiach most był piękny, ceglany,  trzyprzęsłowy, łukowy  w ciągu dzisiejszej ulicy Królowej Jadwigi. Komunikował ze sobą dzielnice przydworcowe z zabudowaną już tak zwaną wyspą kanałową. Ulica Królowej Jadwigi połączyła ulicę Dworcową z dzisiejszą ulicą Garbary, a pośrednio z obecną ulicą Grunwaldzką i kamiennym mostem nad kanałem. Ceglany most Królowej Jadwigi został jednak rozebrany po 47 latach i zbudowany od nowa w 1913 roku jako most żelbetowy, żeby sprostać wymogom żeglugi. Bezpośrednią przyczyną przebudowy mostu była modernizacja Kanału Bydgoskiego i przesunięcie jego połączenia z Brdą powyżej mostów kolejowych co spowodowało, że pod mostem musiano zapewnić swobodny przepływ jednostek pływających. Ten most z 1913 roku przetrwał nienaruszony do dzisiaj.

 

 

Brda i Wyszogród

 

Rzeka Brda wypływa z Jeziora Smołowego  na Pojezierzu Bytowskim i płynie przez Równinę Charzykowską , Bory Tucholskie, Pojezierze Krajeńskie i Dolinę Brdy. Do lat 60 XX wieku w swoim górnym i środkowym biegu dzięki dużemu spadkowi jej szybki nurt przypominał górski potok, co potęgowała jeszcze duża ilość głazów polodowcowych¹. Przebijając się między tymi głazami nurt Brdy latem głośno szumiał i pluskał, a gdy poziom wody był na tyle wysoki, że zakrywał kamienie woda huczał przetaczając się po nich.

Brda miała duży wpływ na życie osiedlających się nad jej brzegami ludzi. Miała też wpływ na losy trzech grodów – Wyszogrodu, Bydgoszczy i Koronowa, które powstał i rozwijały się na ziemiach nad Brdą. Początkowo jedynym grodem i ośrodkiem władzy książąt pomorskich na tych terenach był Wyszogród. Ze względu na swoje strategiczne położenie na wysokim brzegu Wisły przy ujściu Brdy kontrolował ważne szlaki handlowe. Między innymi szlak lądowy wzdłuż Wisły, który wiódł przez bród na Brdzie właśnie, więc Wyszogród stał się atrakcyjnym kąskiem dla władców sąsiednich Kujaw. Najeżdżał go już Władysław Herman jednak na stałe przyłączył go do piastowskich Kujaw wraz z innymi krainami nad Brdą dopiero jego syn Bolesław Krzywousty².

Jego synowie jak napisał w 1933 roku ksiądz Kozierowski podarowali „... Wyszogród z Łoskuniem i jazami rybnemi na Brdzie komesowi Januszowi z rodu Powałów …”³. Korzystam z opracowania tego księdza, ponieważ miał on zapewne dostęp do tekstów źródłowych, które uległy zniszczeniu podczas  wojny światowej. Nie wiadomo gdzie dokładnie  te jazy na Brdzie się znajdowały ani jak wyglądały, musiały jednak przynosić dochód, bo inaczej nikt by o nich nie wspominał. Budowanie jazu w ujściu Brdy świadczy też o tym, że nawet jeżeli w tamtym okresie były powyżej ujścia rzeki jakieś osady to nikt łodziami do Wisły nie podróżował.

Dalej napisał ksiądz Kozierowski, że były w Wyszogrodzie karczmy, targi i komora celna i od 1145 roku komes Janusz zlecił przekazywać na klasztor w Trzemesznie połowę dochodów jakie one przynosiły⁴. Istniała już wtedy w Wyszogrodzie parafia podlegająca biskupowi kujawskiemu i funkcjonował kościół świętej Marii Magdaleny⁵. Pod władzą książąt kujawskich gród rozwinął się i nabrał większego znaczenia.

Gród w widłach Brdy i Wisły był grodem granicznym i musiał być mocno ufortyfikowany, bo był ciągle zagrożony przez Pomorzan, a później Krzyżaków. Dzięki swojemu położeniu kontrolował bród przez Brdę, który funkcjonował co roku w sezonie letnim, czyli od maja do września. W pozostałe miesiące poziom wody w Wiśle unieruchamiał brodzenie przy ujściu Brdy. Kupcy jadący wzdłuż Wisły musieli się, więc dostosować do pory roku. Przekraczając granicę wpływów książąt kujawskich płacili oni cło i zapewne sprzedawali w grodzie część towarów. Komora celna w Wyszogrodzie ściągała także cła od towarów spławianych Wisłą. Z wysokiej skarpy już z daleka widzieli każdą zbliżającą się szkutę i mieli czas przygotować szybkie łodzie, które ściągały cło.

Po zagarnięciu przez Krzyżaków Ziemi Chełmińskiej i Torunia komora celna książąt kujawskich w Wyszogrodzie stała się dla nich solą w oku. To Krzyżacy w1330 roku⁶ ostatecznie gród zdobyli a zawzięty opór obrońców tak ich  rozwścieczył, że wyrżnęli załogę i ludność, a sam gród spalili. Tak przestał istnieć pierwszy z grodów, który czerpał korzyści z Brdy strzegąc przeprawy i kształtował losy ziem nad Brdą powyżej Bydgoszczy. W XIII wieku kasztelani Wyszogrodu przekazali cystersom z Byszewa Tryszczyn i wiele innych wsi nad Brdą⁷.

1.      A. Fr. Myk: Z przeszłości Koronowa i klasztoru Cystersów, Przegląd  Bydgoski, R. 6, z. 2, Bydgoszcz, 1938 s 40.

2.      Anonim tzw. Gall, Kronika polska, Biblioteka narodowa, Wrocław, oddział Kraków 1989, s 169.

3.      Ks. Kan. Kozierowski Stanisław, Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, Odbitka z III numeru Przeglądu Bydgoskiego, Bydgoszcz 1933, s 12

4.      Tamże s 13.

5.      Stefan Bryll, Ocalić od zapomnienia, Kalendarz Bydgoski Bydgoszcz 2015, S 95.

6.      Ks. Kan. Kozierowski Stanisław, Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, Odbitka z III numeru Przeglądu Bydgoskiego, Bydgoszcz 1933, s 12

7.      Stefan Bryll, Ocalić od zapomnienia, Kalendarz Bydgoski Bydgoszcz 2015, S 95.